निबन्धाः

अहं भारते वसामि। अत एव एषा मम मातृभूः अस्ति। भारतस्य उत्तरस्यां दिशि हिमालयो नाम नगाधिराजा वर्तते। भारतस्य दक्षिणे त्रयाः सागराः सन्मिलिताः अस्ति। तथा पूर्वे अरबीसमुद्रस्य तारे गुजरातप्रदेशः वर्तते। भारत १९४७ तमे वर्षे १५ ऑगस्टतिथौ स्वतन्त्रः जातः । काश्मीर प्रदेश: भारतस्य मस्तकस्थाने विद्यते। काश्मीर प्रदेशस्य वातावरणं अतीव रमणीयम्। तत्र वृक्षाः लताः च सर्वदा बहुविधानि पुष्पाणि धारयन्ति। भारते गङ्गायमुनागोदावरीकृष्णादयाः नैकाः नद्यः वहन्ति। तेषां तीरे काशीप्रयागगयाहरिद्वारादीनि तीर्थक्षेत्राणि सन्ति।।
भारते विविधानि राज्यानि सन्ति। प्रदेशे प्रदेशे भिन्ना संस्कृतिः, भिन्ना भाषा दृश्यते। भारते जनाः विविधासु भाषासु व्यवहारं कुर्वन्ति। भारते नैकाः उद्योगा: प्रचलिताः। भारते एव अतिप्रचीनवेदवाङ्गमयं निर्मितम् । गान्धीनेहरुसुभाषचन्द्रादयः देशभक्ताः भारते एव अभवन् ।
कालिदासभासबाणभट्टादयानां साहित्येन भारतः अलङ्कृतः। अत्र एव वयम् गुरुजनेभ्यः ज्ञानं विन्दामः। अत्र एव वयं स्वजनैः सह निवसामः । श्रीरामकृष्णबुद्धाशोकादीनि नररत्नानि भारते एक अभवन् । अत एव वयं भारते नमामः स्तवनं कुर्मः च।।
“जननी जन्मभूमिश्च स्वर्गादपि गरीयसी।”

तथा तन्नास्मातस्तस्या भरतस्योपयायिनः ।
सैन्यारेणुश्च शब्दश्च प्रादरास्तां नभःस्पृशौ ।।१।।
एतस्मिन्नन्तरे त्रस्ताः शब्देन महता ततः ।
अर्दिता यूथपा मत्ता: सयूथा दुदृबुर्दिशः ।।२।।
तांश्च विद्रवतो दृष्ट्वा तं च श्रुत्वा महास्वनम्।
उवाच रामः सौमित्रिं लक्ष्मणं दीप्ततेजस्वम्।।३।।
हन्त लक्ष्मण पश्येह सुमित्रा सुप्रजास्त्वया।
भीमस्तनितगम्भीरस्तुमुलः श्रूयते स्वनः ।।४।।
गजयूथानि वारण्ये महिषा वा महावने ।
वित्रासिता मृगाः सिहैस्साहसा प्रदृता दिशः ।।५।।
राजा वा राजमान्नो वा मृगयामटते वने।
अन्यादा श्वापदं किञ्चित् सौमित्रे ज्ञातुमर्हसि।।६।।
स लक्ष्मणः स्त्वरितः सालमारुह्य पुष्पितम्।
उदङमुख प्रेक्षमाणः ददर्श महतीं चमूम् ।।७।।
तामागजसंपूर्ण रथध्वजविभूषिताम्।
शशंस सेनां रामाया वचनं चोदमब्रवीत्।।८।।
अग्निं शंशमयतदत्वार्यः स्मीता च भजतां गुहाम्।
राज्यां कुरुष्त्र चापं च शरांश्च कवचं तथा।।९।।
संपन्नं राज्यामिच्छंस्तु व्यक्तं प्राप्यभिषचनम्।
आवां हन्तुं समभ्येति भरतः कैकयीसुतः ।। १०।।
गृहीतधनुषौ चावां गिरीं वीर श्रावहे।
अथवेहैव तिष्ठाः सन्नद्धावुद्यतायुधौ ।।११।।
सुस्मारब्धं तु सौमित्रिं क्रोधमूर्छितम्।
रामस्तु परिमानन्त्व्याथ वचनं चोदमब्रवीत्।। १२।।
मन्येऽहमागतोऽयोध्यां भरतो भ्रातृवत्सलः ।
मम प्राणात् प्रियतरः कुलधर्ममनुस्मरन् ।।१३।।
श्रुत्वा प्रव्राजितं मां हि जटावल्कलधारिणम्।
जानक्या सहितं वीर त्वया च पुरुषर्षभ।।१४।।
स्नेहेनाक्रान्तहृदयः शोकेनाकुलितेन्द्रियाः ।
द्रष्टुमभ्यागतो ह्येष भरतो नान्यथागतः ।।१५।।
न हि ते निष्ठुरं वाच्यो भरतो नाप्रियं वचः ।।
अहं ह्यप्रियमुक्तः स्यां भरतस्याप्रिये कृते ।।१६।।
श्री वाल्मीकि रामायाणे अयोध्याकाण्डे अण्णवतितम– सप्तवतितमयोः सर्गयोः ।

भारतदेशे जनाः उत्सवप्रियाः सन्ति। दीपावलिः सर्वेषु उत्सवेषु सर्वत्र उत्साहेन सम्पद्यते । एतद् उत्सवः अश्विनमासस्य मद्यपक्षे अन्तिमे द्वे दिने तथा कार्तिकमासस्य शुक्लपक्षे प्रथमे द्वे दिने प्रचलितः। पुरा अश्विनमासे द्वादश्यां जनाः सवत्सां धेनुं समपूजयन्। धनत्रयोदश्यां सायंकाले कुबेरपूजनं च भवति। अस्मिन् दिने केचन जनाः नद्याः तीरे दीपदानं कुर्वन्ति। नरकचतुर्दश्यां तिथौ श्रीकृष्णेन नरकासुर: हतः इति । आख्यायिका प्रचलिता। अस्मिन् दिने जनाः सूर्योदयात् पूर्वसमये उत्तिष्ठन्ति। नवानि वस्त्राणि परिधाय जनाः देवालयं गच्छन्ति। नार्यः गृहाङ्गणे रङ्गावलिं आलिखन्ति। गृहस्य अग्रभागे आकाशदीपाः सुशोभन्ते ।गृहे गृहे मिष्टान्नानि सिद्धानि। अमावासस्यां दिने प्रदोषकाले गृहेषु तथा आपणिकेषु लक्ष्मीपूजनं भवति। सर्वत्र विचित्राः स्फोटाः स्फोट्यन्ते। सर्वत्र मनोहारिणी विद्युत् शोभा दृश्यते। प्रतिपदायां दिने बलिपूजने गोवर्धनपूजनं च भवति। एषः दिवस: आपणिकसं वत्सरस्य प्रारम्भदिवसः। अस्मिन् दिने सुवासिन्यः पतिं नीराजयन्ति। यमद्वितीयादिने भगिन्यः स्वबन्धु चन्द्रं च नीराजयन्ते । तस्यैश्वर्यं सुखं च संकामयन्ते । एतद् सवः । आबालवृद्धानां स्त्रीपुरुषाणां सर्वेषामपि उत्साहकारकः । अस्मिन् काले पाठशालाः न उद्धाट्यन्ते।

भाद्रपदमासे शुक्लपक्षे चतुर्थीदिनात् गणेसोबसवस्य प्रारम्भं भवति। अस्य सव्वास्य समाप्ति: चतुर्दश्यां दिने भवति। सारिकरीत्या गणेसोत्सवस्य प्रारम्भं तिलकमहेदयेन कृतः।
गृहे गृहे सार्वजनिक स्थाने अपि जनाः आनन्देन गणेसागस्य कालं नयन्ति। जना: प्रभाते अभ्यङ्गस्नानं कृत्वा । नवानि शस्त्राणि परिधाय स्वजनैः सह गणेशप्रतिमाया: प्रतिष्ठापनां कृत्या पूजनं कुर्वन्ति। रक्तकमलानि रक्त कुसुमानि च तस्मै समर्पयन्ति। दुर्वांकुरै: गणेशप्रतिमाया: गैशिष्ट्यपूर्णरीत्या पूजां भवति। गणेशस्य बहानं मूषकम्। मोदकप्रियाय गणेशाय जना: मोदकनोव्ह्यं समर्पयन्ति। तानि मोदकानि जना: प्रसादरूपेन भक्षयन्ति च।
गणेश: शिवस्य माया: च पुत्रः । तेन मातृप्रदक्षिणां कृत्वा पृथिवीप्रदक्षिणायाः फलं प्राप्तम् इति आख्यायिका। राग गणेशप्रतिमाया: परिसरे विद्युतशोभा भवति। स्थाने स्थाने नृत्यगायननाटकादय: विविधाः कार्यक्रमा: भवन्ति।
यदा अनन्तचतुर्दश्यां तिथौ अस्य गणेशोत्सवस्य समाप्तिः भवति। तदा ‘गणपतिबाप्पा मोरया पुढच्या वर्षी लवकर या’ * इति घोषणां कृत्वा जना: गणेशप्रतिमाया: जलाशये वा सागरे विसर्जनं कुर्वन्ति। अस्माकं विद्यार्दैवतं गणेश एन। -अत एव अहमपि अस्मिन् उत्सवे गणेशस्य पूजनं करोमि। सदा गणेशं मम मनसि स्मरामि।
वक्रतुण्ड महाकाय सूर्यकोटिसमप्रभ।
निर्विघ्नं कुरु मे देव सर्वकार्येषु सर्वदा।।
* OLord Ganesh, Qur salutations to thee. Please return to us earlier the next year,
The 1anguage used for the slogan 1s Marathi, a daughter-language of Sanskrit. Over 90% of the words in Marathi come from the Sanskrit language. Since the festival of Ganeshotsavis celebrated chiefly in the state of Maharshtra, India where Marathi is the major language, the slogan is in Marathi.

गङ्गा गङ्गेति यो ब्रूयात् योजनानां शतादपि ।
मुक्तः स सर्वपोपभ्योः सर्वत्र सुखमेधते ।।
अहो पुण्यशीला गङ्गा नदी। तस्याः स्मरणं दर्शनं अपि पवित्रं विद्यते। किं पुनः तस्याः निर्मले जले सूनानम् ? गङ्गायाः माहात्म्यं पुराणेषु कवयः वर्णयन्ति। गङ्गायाः तीरेषु देवताः अपि वसन्ति। अत एव सज्जनाः तत्र तपाचरणं कुर्वन्ति। गङ्गा जाह्नवी मन्दाकिनी सुरसरिता स्वर्नदी एतादृशानि तस्याः अन्यानि नामानि।
गङ्गानदी हिमालयात् प्रभवति। सा महता वेगेन प्रगति। तस्याः प्रवाहेषु बहवः प्रपाताः उद्भवन्ति। ते । जलतुषाराः इतस्ततः क्षिपन्ति भूषणं रवं कुर्वन्ति च । समभूम्यां गङ्गायाः पात्रं अतिविशालं वर्तते । तेन जलेन सस्यानि प्ररोहन्ति । ग्रीष्मकाले अपि गङ्गायाः पात्रं जलेन परिपूर्ण वर्तते । गङ्गायाः तीरेषु बहूनि तीर्थक्षेत्राणि नगराणि च सन्ति। वाराणसी प्रयागः हरीद्वारः एतानि पवित्रण क्षेत्राणि सन्ति। प्रयागे यमुनायाः नीलप्रवाह गङ्गायाः सह संगच्छते। सः सङ्गमः रमणीयः । वङ्गप्रदेशे भागीरथ्या: प्रवाहः अति विस्तृतः गम्भीरः च। तत्र मत्स्याः कूर्माः मकराः इति विवधाः जलचराः विहरन्ति। तस्मिन् जले अनिनौकाः इतस्ततः सञ्चरन्ति।। अस्मिन् प्रदेशे गङ्गानदी पूर्वसागरे प्रविशन्ति। तत्र तस्याः मुखं बहुभि: प्रवाहै: शोभते। अहं नित्यं तां स्मरामि।

भारतस्योत्तरसीमायां नगाधिराजः हिमालय पर्वतः तिष्ठति। सः अस्माकं भारतीयानां सर्वेषां रक्षणाय सदैव सिद्धः। तस्य तुङ्गानि शुभ्राणि शिखराणि विलसन्ति। एषः पतिः तुङ्गः विशाल विस्तीर्णः च । अत एव जनाः तं नगाधिराजा इति संबोधयन्ति। ‘सः सर्वस्याः वसुधायाः मानदण्ड इन’ इति कालिदासकवेः रम्या कल्पना।
प्रभाते हिमालयस्य शिखराणि सूर्यस्य किरणैः इव रत्नगत् प्रकाशन्ते। हिमाद्रेः विस्तीर्णषु तटेषु अरण्यानि प्रसरन्ति। एस्मिन् वने व्याघ्राः चमराः च तथा अन्ये पशवः संचरन्ति। अस्मिन् वने देवदारायाः वृक्षाः प्ररोहन्ति । केषांचित् मूलानि पर्णानि च रसभरितानि सन्ति। तेभ्यः रसेभ्यः औषधानि निर्मितानि। तैः असाध्याः रोगाः नश्यन्ति।
हिमालयात् शुद्धा गङ्गानदी प्रभवति। तस्याः सलिलं पवित्रं अस्ति। अत एव तस्याः तीरे तीर्थक्षेत्राणि वसन्ति। हिमालयस्य कैलासशिखरे शङ्करस्य निवासस्थानं अस्ति। शिव पार्वत्याः सह तस्मिन् स्थाने विहारं करोति इति भारतीयाणां श्रद्धा वर्तते। भारतीयाः हिमालयं देवेन सम आमनन्ति । अहमपि हिमालयस्य एकः भक्तः अस्मि।

कस्मिन्निगरे भद्सेनो नाम राजा प्रतिवसति स्म। तस्य सर्वलक्षणसंपन्ना रत्नवत नाम कन्यास्ति। तां कस्यचिद्राक्षसों जिहीर्षति। परं कृतरक्षोपधानां हर्तुं न शक्नोति। सापि तत्समये रक्ष:सान्निध्यजामास्थामनुभवति कम्पादिभि:।। एमतिक्रामति काले कदाचित्स राक्षसो मध्यनिशायां गृहकोणे स्थितः। सापि राजकन्या स्वसखीमुवाच । सखि पश्यैष विकालसमये नित्यमेव मां कदर्शयति। अस्ति तत्तस्य दुरात्मन: प्रतिषेधोपायः कश्चित् ? तच्छुत्वा राक्षसोऽपि व्यचिन्तयत्। नूनं यथाहं तथान्योऽपिकञ्चद्विकालनामास्या हरणाय नित्यमेव्यागच्छति। परं सोऽप्येनां हर्तुं न शक्नोति। तत्तावद्धरूपं कृशाश्वमध्यगतो निरुपयामि किंरुपः स किंप्रभावशेति। एवं राक्षसोऽश्वरूपं कृत्वाश्वनां मध्ये तिष्ठति। तथानुष्ठिते नीशीघसमये राजगृहे कश्चिदश्वचोरः प्रविष्टः । स च सर्वानश्वानवलोक्य तं राक्षसमश्वतमं विज्ञायाधिरूढः। अत्रान्तरे राक्षसश्चिन्तयामास। नूनमेष विकालनामा मां चौरं मत्वा कोपान्निहन्तुमगतः । तत्किं करोमि ? एवं चिन्तयन्सोऽपि तेन खलीनं मुखे निधाय कशाघातेन ताडितः। अथासौ भयस्तमना: प्रधावितुमारब्धः। चौरोऽपि दूरं गत्वा खलनाकर्षणेन तं स्थिरं कर्तुमारब्धवान्। स तु केवलं वेगाड्गतरं गच्छति। अथ तं तथागणितख़लीनाकर्षणं मत्वा चोरश्चिन्तयामास – अहो नैवंविधा वाजिनो भवन्त्यगणितखलनाः। तन्नूमनेनाधरूपेण राक्षसेन भनितव्यम्। तद्यदि कञ्चित्पांसुलं भूमिदेशमालोकयामि तदात्मानं तत्र पातयामि। नान्यता में जीवितव्यमस्ति। एवं चिन्तयत इष्टदेवतां स्मरतस्तस्य सोऽश्वो वटवृक्षस्य तले निष्क्रान्तः। चौरोऽपि गट प्ररोहमासाद्य तत्रैव विलग्नः। ततो द्वावपि तौ पृथग्भूत परमानन्दभाजौ जवितविषये लब्धप्रत्याश। संपन्नौ। अथ तत्र बटे कश्चिद्राक्षससुहृवानरः स्थित आसीत्। तेन राक्षस अस्तमालोक्य व्याहृतम्। भो मित्र किमेनं पलाय्यतेऽलीकभयेन त्वक्षोऽयं मानुषः । भक्ष्यताम्। सोऽपि वानराचो निशम्य स्वरूपमाधाय शकितमना: स्खलितगतिर्निवृत्तः। चौरोऽरि तं वानरहूतं ज्ञात्वा कोपात्तस्य लाङ्कलं लम्बमानं मुखे निधाय चविंतवान्। वानरोऽपि तं राक्षसाभ्यधिकं मन्यमानो भयान्न किञ्चिदुक्तवान्केवलं व्यथार्ता निमीलितनयनस्तिष्ठति यथा भवान्। राक्षसोऽरि तं तथाभूतमालोक्य लोकमेनमपठत्।
यादृशी बदच्छाया दृश्यते तव वानर। विकावेन गृहितोऽसि य: पति स जीवति।। प्रनष्टश्च।
(पञ्चतन्त्रम्)

महाकविना रवीन्द्रनाथेन उक्तं च। ‘हे कालिदास, त्वमेव ‘कविना राजा’ विराजसे।’ कविमण्डले अपि पुरा कविभिः कालिदासस्य श्रेष्ठत्वम् प्रदत्तम्। सप्तर्षिताराङ्गणैरिव कालिदासस्य सप्तसाहित्यकृतयः भारतीयसाहित्ये विराजिताः सन्ति। कालिदासस्य कविता नितान्तरम्या मधुरा च । काविदासेन ऋतुसंहारे काव्ये षड्ऋतुनां वर्णनं कृतम्। ‘मेघदूतम्’ नामुनि काव्ये मेघः दूतरूपेण यक्षस्य सन्देशं नयति इति विषयः तेन कविना स्वीकृतः । ‘रघुवंशम्’ नामुनि महाकाव्ये तस्मिन् वंशे जातानां राज्ञां चरितं कालिदासेन वर्णितम्। कुमारसंभवे कार्तिकस्वामे: जन्मकथा अस्ति। एतादृशाणि चत्वारि काव्यानि कालिदासेन विरचितानि। माल्विकाग्निमित्रे माल्विकायाः अग्निमित्रस्य च प्रेमकथां वर्तते ।
‘विक्रमोर्वशीयम्’ नामुनि नाटके उर्वश्याः पुरुरवाराज्ञः च विवाहः तथैव आयोः जन्मः एतद् कथासूत्रं विद्यते। अभिज्ञानशाकुन्तले शकुन्तलायाः दुष्यन्तस्य च गान्धर्वविवाहः च तथैव सर्वदमननाम्नः पुत्रस्य प्राप्तिः एतद् काथांशः अस्ति। कालिदाससाहित्यस्य स्तुतिः विदेशीयैः कविभिः विविद्भिः च कृता । कालिदासस्य यशः शरीरं यावद्चन्द्रदिवाकरौ इहलोके स्थास्यति। तस्मै कविकुलगुरवे नमोऽस्तु ।

ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ।
तेऽहनाकं महिमान:सचंत यत्र पूसाध्या सन्ति देवाः ।।
ॐ राजाधिराजाय प्रसह्य साहिने। नमो वयं वैश्रवणाय फुर्महे ।।
स में कामान् कामकामाय मह्यं कामेश्वरो वगैश्रवणो ददातु ।।
फुलोराय वैश्रवणाय महाराजाय नमः ।।
ॐ स्वस्ति साम्रज्यं भाँज्यं स्याराज्यं राज्यं पारमेष्ट्यं राज्यं महाराज्यमाधिपत्यमयं समंतपर्यायस्यात् सार्वभौम: सार्वायुषान्तादापरार्धात् । पृथिव्यो समुद्रपताया एकराळिति तदप्येषश्लोकोभिगितो मरुतः परिगेष्टारो मरुत्तस्यावसन् गृहे।। आमिक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवा: सभासद इति ।।

अथ ह प्राणा अहं श्रेयस्मि यूदिरेऽहं श्रेयास्म्यहं श्रेयानरमीति।। १।। ते ह प्राणा: प्रजापति पितरमेयोचुर्भगवन् को नः श्रेष्ठः इति । तान् होवाच टास्मिन् व उत्क्रान्ते शरीर पापिष्ठतरमिव दृश्यते, स् वः श्रेष्ठः इति ।। २।। स्सा ह वागुच्चक्राम, सा संवत्सरं प्रोष्य पर्योत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुम् इति । यथा कला अवदन्तः प्राणन्तः प्राणेन, पश्यान्तश्चक्षुषा , श्रुणवन्तः श्रोत्रेण, ध्यायन्तो मनसैवमिति, प्रविवेष ह वाक् । चक्षु उच्चक्रामः, तत् संवत्सरं प्रोष्टा पर्योत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति। यथाऽन्धा अपश्टान्तः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा शृणवन्तः श्रोत्रेण ध्याायन्तो मनस्वमिति, प्रविवेष ह चक्षुः ।।४।। श्रोत्रं होच्चक्राम, तत् संवत्सरं प्रोष्य पर्योतयोवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति। यथा बधिरा अशृणवन्तः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यान्तश्चक्षुषा ध्याायन्तो मनस्वमिति प्रविवेश ह श्रोत्रम्।। ५।। मनो होच्चक्राम तत् संवत्सरं प्रोष्य पर्योत्योवाच कथमशकतर्ते मज्जीवितुमिति, याथा बाला अमनसः प्राणन्तः प्राणेन वदन्तो वाचा पश्यन्तश्चक्षुषा शृणवन्तः श्रोत्रेणैवमिति, प्रविवेश हमनः ।।६।। अथ ह प्राण उच्चिक्रामिषन् स्म यथा सुहटाः पद्वीशशकून् संखिदेदेवमिंतरान् प्राणान् रामखिदत्, तं । हाभिसमेत्योचुर्भगवन्नेधि त्वं नः श्रेष्ठोऽस्मि मोत्क्रमीरिति ।।७।। अथ हैनं वागुवाच यादहं वसिष्ठामि त्वं तद्वसिष्ठोऽसीत्यथ हैनं चक्षुरुवाच यादहं प्रतिष्ठास्मि त्वं तत् प्रतिष्ठाऽसीति ।।८।। अथ हैनं श्रोत्रमुवाच यदहं संपदस्मि त्वं तत्संपदसीत्याथ हैनं मन उवाच यादहमायतनामसमि त्वं तदयातनमसीति ।।९।। न वै वाचो न चक्षुषि न श्रोत्राणि न मनांसीत्यााचक्षते प्राण इत्येवाचक्षते प्राणों छेवैतानि सर्वाणि भवति।।१०।।
(छान्दोग्योपनिषदि पञ्चमेऽध्याये प्रथमे खण्डे।)

यदा सूर्यः स्वरथं गृहीत्या अस्ताचलं गच्छति तदा सायड्कालः वर्तते । सूर्यास्तसमये तमः सर्वत्र प्रसरति। आकाशे विविधाः वर्णाः दृश्यन्ते। अत एव गगनं रमणीयं भवति। सायड्काले खगाः स्वकोटरं प्रत्यागच्छन्ति । तदा ते मधूरं कूजनं कुर्वन्ति। सायड्काले मुनिजनाः सूनानसंध्यार्थं जले प्रविशन्ति। ग्रामक्षेत्रे कृषीवला: वृषभैः सह क्षेत्रकार्यं कृत्वा गृहे प्रत्यागच्छन्ति। गोपाला: दोहनकार्यं कुर्वन्ति। शिशवः दुग्धं पिबन्ति। नार्यः । क्षुधाशमनार्थं पाकसिद्धिं कुर्वन्ति। सायड्काले केचन जनाः स्वपरिवारैः सह उद्यानं गच्छन्ति। वृद्धाः देवालयं गत्वा स्तोत्रपठनं कुर्वन्ति। देवालयेषु घण्टनादः भवति। उद्याने युवकाः भ्रमन्ति। केचन बालाः बालिकाः च सायङ्काले उद्याने क्रीडन्ति, गायन्ति, नृत्यन्ति च । परीक्षासमये घात्राः उद्यानं गत्वा तत्र अध्ययनं कुर्वन्ति। केचन जनाः गृहे स्थित्वा दूरदर्शनकार्यक्रमान् पश्यन्ति। हमपि सायड्काले वयस्यैः सह उद्यानं गच्छामि। तत्र परीक्षासमये अध्ययनं करोमि। यदा अन्धकारः सर्वक्त्र तनोति तदा अहं गृहं आगत्य झाकान् पठामि। एषः प्रेरणादायी सायङ्कालः मे अतीव रोचते।

प्रभाते उष:कालः भवति। उषादेवता सुवेषां परिधाय स्वप्रियकरं प्रतिगच्छति। सा नृत्यं कृत्वा सूर्यं वयति, एतादृशं वर्णनं ऋगवेदे कविना कृतम्।यदा उष:कालः भवति तदा दिशाभागः आरक्तवर्ण: दृश्यते। विविधैः बणैः नभः रमणीयं भवति। सूर्योदयात् अनन्तरं अन्धकारः विलुप्तः भवति। कक्कुटाः आरवन्ति खगाः कूजन्ति च। प्रभातकालः जनेभ्यः प्रेरणां ददाति । सर्वत्र चैतन्यशीलं वातावरणं विद्यते। गृहिणी स्वगृहे संमार्जनं कृत्वा द्वारस्य पुरतः रङ्गावलिं आलिखति। बालाः बालिकाः च खेलन्ति। गोपालाः दोहन्ति। कृषीवला: वृषभैः सह । क्षेत्रं गच्छन्ति। वृद्धाः देवालयं गच्छन्ति, स्तवनं पठनं कुर्वन्ति च । देवालये घण्टानादः भवति। जनाः स्वकार्ये निमग्नाः सन्ति। उद्याने रमणीयं वातावरणं दृश्यते। तत्र मन्दः गात: वहति। मर्कटाः इतस्तत: सञ्चरन्ति। छात्राः दुग्धं पीत्वा अध्ययनमग्नाः सन्ति। केऽपि जनाः कार्यालयं गच्छन्ति। सूर्यः कार्यार्थ प्रेरणां ददाति। अत एव सूर्यं जनाः ‘सविता ‘ इति संबोधयन्ति। दिनकरः दिवाकरः रश्मिरथि एतादृशानि सूर्यस्य अन्यानि नामानि ।। मुनिजनाः जलाशये सुनात्वा सूर्याय अर्थ्यं यच्छन्ति। अहमपि नित्यं प्रभाते सूर्य नमामि। प्रभतकाल में अतीव रोचते।

वैशम्पायन उवाच स राजधान्या निर्याय वैराटिंरकुतोभ्यः ।
प्रयाहित्यब्रवीत्स्यूतं यत्र ते कुरो गताः ।।१।।
समवेतान् कुरुन् सवजिगीषूनवजित्य वै।
गास्तेषां शिघ्नमादाय पुनरेष्याम्यहं पुरम् ।।२।।
नातिंदूरमथों गत्वा मत्स्यपुत्रधनंजयौ।
अवेत्रेताममित्रघ्नौं कुरुणां बलिनां बलम्।।३।।
तदनीकं महद् दृष्ट्वा गजाश्वरथसंकुलम्।
हुष्टरोमा भयोद्विग्नः पार्थं वैरटिरब्रवीत्।।४।।
उत्तर उवाच बहुप्रवीरमत्युग्रं देवैरपि दुरास्पदम्।
प्रतियोढुं न शक्ष्यामि कुरु सैन्यमनन्तकम्।। ५।।
यात्र द्रोणाश्च भीमाश्च कृपः कर्णो विविंशति।
अश्वत्थामा विकर्णश्च सोमदत्तश्च बाहिंलकः ।।६।।
दृष्टवैव हि कुरनेतान् व्यूढानीकान् प्रहारिणः ।
हुषितानि चा रोमाणि कश्मलं चागतं मम।।७।।
त्रिगर्तन में पिता यशात: शून्ये संप्रणिधाय माम्।
सवीं स्नानामुपादाय न में सन्तीह सैनिकाः ।।८।।
स्नोऽहमेको ब्रहून् बालः कृतास्त्रनकृतश्रमः ।
प्रतियोढुं न शक्ष्यामि निवर्तस्व बृहन्नले ।।९।।
कामं हरन्तु मत्स्यानां भुयांसः कुरवो धनम्।
प्रहसन्तु च मां नार्यो नरा बापि बृहन्नले ।। १०।।
गंग्नामे न चा कार्य में गावो गच्छन्तु चापि में।
शून्यां में नगरं चापि पितुश्चैव बिभेम्टाहम्।। १ १।।
वैशम्पायन उवाच इत्युक्त्वा प्राब्रवीद् भीतो रथाग्रस्कन्द्य कुण्डली ।
त्याक्त्वा मानं चा दर्यं च विस्नुज्य सशरं धनुः ।।१२।।
बृहन्नलोवाच नैष शुरेस्मतो धर्मः क्षन्निास्टा पलायनम्।
श्रेयास्तु मरणं युद्धे न भीतस्य पलायनम्।। १३।।
एवमुक्त्वा तु कौन्तेयाः सोऽवप्लुत्य रथोत्तमात्।
तमन्त्रधावद् धावन्तं राजपुत्रं धनञ्जयः ।। १४।।
दीर्घ बेणीं विधुन्वानः साधु रक्ते च वास्मसी।
विधूया वेणी धावन्तमजानन्तो ऽर्जुनं तदा।। १५।।
सैनिकाः प्राहसन्केचित्तथारूपमवेक्ष्या तम्।
छन्नं तथा तं सत्रेण पाण्डवं प्रेक्ष्या भारत।। १६।।
उत्तरं तु प्रधावन्तमभिदत्य धनञ्जयः ।।
गत्वा प्रदशतं तूर्णं केशपक्षे परामृशत् ।।१७।।
स्नोऽर्जुनेन परामृष्टः पर्यदेवयदार्तवान्।
बहुलं कृपणं चैव विराटस्य सुतस्तदा।।१८।।
उत्तर उवाच । शृणास्त्वं हि कल्याणि ब्रहन्नले गुमध्यामे।
निवर्ता रथं क्षिप्रं जीवन् भद्राणि पश्यति ।।१९।।
मणीनष्टौ च वैडूर्यान् हेमबद्धाम् महाप्रभान्।
हेमदण्डप्रतिच्छन्नृथं युक्तं च वाजिभिः ।।२०।।
मत्तांश्च दश मातङ्गान् पष्टिं कन्या : स्वलंकृताः ।
ददामि ग्राममेकं ते मुञ्चा मां त्वं ब्रहन्नले ।।२१।।
-महाभारते विराटपर्वणि।